پاکستان میان دو قطب؛ کشمکش ژئوپلیتیکی آمریکا و چین و موقعیت متزلزل اسلام‌آباد
نویسنده عظیم الله ورسجی در ۲۶ جون ۲۰۲۵
مقدمه
رقابت ژئوپلیتیکی فزاینده میان آمریکا و چین، موجب تغییرات چشمگیر در جایگاه پاکستان در سیاست خارجی آمریکا شده است. در حالی که واشنگتن تمرکز خود را بر همکاری با هند معطوف کرده، پاکستان با نزدیکی به چین و تلاش برای حفظ استقلال استراتژیک، در تلاش است جایگاه منطقه‌ای و جهانی خود را بازتعریف کند. دیدار نهایی (۱۹ جون ۲۰۲۵) جنرال عاصم منیر با دونالد ترامپ، نشان از تلاش اسلام‌آباد برای ایفای نقشی جدید در معادلات امنیتی و اقتصادی دارد. با این حال، نزدیکی به چین، بی‌اعتمادی آمریکا به نظامیان پاکستانی و چالش‌های داخلی همچون بحران اقتصادی و حمایت از طالبان، چشم‌انداز روابط پایدار و راهبردی میان پاکستان و آمریکا را با ابهام و تردید جدی مواجه کرده است. با توجه به تشدید رقابت ژئوپلیتیکی میان آمریکا و چین، جایگاه پاکستان در سیاست خارجی آمریکا دچار نوسان و تزلزل شده است. این وضعیت ما را با دو پرسش اساسی روبه‌رو می‌سازد: آیا پاکستان می‌تواند میان دو قدرت رقیب توازن برقرار کند؟ و آیا آمریکا حاضر است دوباره پاکستان را به‌عنوان شریک استراتژیک بپذیرد؟
• پاکستان و آمریکا از نیازمندی استراتژیک تا تعامل تاکتیکی
کشمکش ژئوپلیتیکی گسترده میان واشنگتن و پکن منجر به شکل‌گیری ائتلاف‌های ژئوپلیتیک متنوعی در جنوب آسیا گردید. موقف هند از سیاست عدم انسلاک به روابط پایدار با آمریکا جهت مقابله با چین تغییر کرد. اما چین برای ناکام‌سازی سیاست مهار چین توسط آمریکا در اقیانوس‌های آرام و هند، کشور پاکستان، «دشمن سرسخت هند» را به متحد استراتژیک تبدیل نمود. در سایه ی چنین کشمکشی، پاکستان از اشتراک در هر پروژه‌ای که چین در آن شامل نباشد خودداری نمود. این عملکرد پاکستان، سیاست‌گذاران واشنگتن را وادار کرد تا روند گسترش و تقویت روابط با هند جهت مقابله با چین را در اقیانوس‌های هند و آرام، در اولویت قرار دهند.
در گذشته، تمرکز واشنگتن با پاکستان بر همکاری نظامی تقلیدی، به ویژه مبارزه علیه تروریزم در افغانستان بود. پس از خروج آمریکا از افغانستان، این تمرکز کاهش یافته و فاصله در روابط دوجانبه افزایش یافت و جایگاه پاکستان برای غرب، به‌ویژه آمریکا، به‌طور چشم‌گیری کاهش پیدا کرد.
• جایگاه متزلزل پاکستان در استراتژی آمریکا
اکنون پاکستان و آمریکا در پی تغییر استراتژی در روابط خود با یکدیگر هستند. واشنگتن به دنبال شریک‌سازی پاکستان در چارچوب ساختار چندجانبه برای منطقه اقیانوس‌های هند و آرام است، اما اسلام‌آباد در پی حفظ استراتژی مستقلانه در روابط خارجی به ویژه با آمریکا و توسعه روابط اقتصادی و استراتژیک با چین، به منظور تأمین منافع ملی خود می‌باشد. این سیاست برای پاکستان، به دلیل افزایش رقابت میان قدرت‌های بزرگ (آمریکا، ناتو، چین و روسیه) که به دنبال تقسیم جهان به پیمان‌های درگیر و رقیب شبیه دوران جنگ سرد هستند، بیش از هر زمان دیگری مهم و در عین حال چالش‌برانگیز است.
از سوی دیگر، انتقادهایی در قبال استراتژی آمریکا در منطقه اقیانوس‌های هند و آرام وجود داشته که آمریکا تنها بر اقیانوس آرام تمرکز کرده و از اقیانوس هند چشم‌پوشی نموده است. اما در سال‌های آخر در استراتژی آمریکا توجه بیش تری به اقیانوس هند شده و به همین دلیل نقش تعیین‌کننده ی پاکستان در شکل‌دهی ژئوپلیتیک دریایی منطقه بیش از گذشته کاهش یافته است. با این حال، آغاز جنگ میان اسرائیل و ایران و نیاز آمریکا به منزوی ساختن ایران، به نظر می‌رسد که نقش جدیدی، هرچند موقت، برای پاکستان در منطقه تعریف شده باشد. بسیاری از کارشناسان، پذیرایی گرم دونالد ترامپ از عاصم منیر در کاخ سفید را در چارچوب همین سیاست قابل توجیه می‌دانند.
• ائتلاف پاکستان و آمریکا؛ ارزشمند اما پرهزینه
در طول دهه‌ها، پاکستان در چارچوب متحد در حال صعود و نزول آمریکا، مساعدت‌های مالی و نظامی گسترده‌ای را دریافت نموده که جایگاه دومین دریافت‌کننده کمک‌های آمریکا بعد از اسرائیل را کسب کرده است. بیشترین کمک‌ها در این سال‌ها صورت گرفت. خواجه محمد آصف، وزیر دفاع پاکستان، به تاریخ ۲۶ نوامبر ۲۰۱۴، در مورد آمریکا چنین گفت: « ایالات متحده آمریکا متحدی نیست که بتوان روی آن حساب کرد. این کشور متحد نسبی ما در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ قرن گذشته بود، اما سیاست‌های آمریکا در خاورمیانه و جنوب آسیا فاجعه‌بار بود و ما هنوز هزینه آن را می‌پردازیم.» این نخستین برداشت بدبینانه یک مقام بلندپایه پاکستانی از روابط دوجانبه نبوده و تاریخ این روابط به ۱۹۴۷ بازمی‌گردد.
در دور نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ (۲۰۱۷–۲۰۲۰)، دولت وی دیپلماسی سخت‌گیرانه‌ای علیه پاکستان در پیش گرفت و در ژانویه ۲۰۱۸ در پیامی توییتری نوشت: «گر پاکستان به بازی دوگانه خود ادامه دهد، ایالات متحده کمک مالی نخواهد کرد. آمریکا در ۱۵ سال گذشته بیش از ۳۳ میلیارد دلار به پاکستان کمک کرده، اما پاکستان فقط دروغ و فریب تحویل داده است.» در زمانی که نظم جهانی به طور فزاینده‌ای غیرقابل‌پیش‌بینی شده و صف‌بندی‌های متنوعی در حال شکل‌گیری است، دیدار میان عاصم منیر، رئیس ستاد ارتش پاکستان، در تاریخ ۱۹ جون ۲۰۲۵ در کاخ سفید با رئیس‌جمهور ایالات متحده، فراتر از یک نشست سمبولیک بود. این سفر در شرایطی صورت گرفت که تنش‌ها در خاورمیانه در حال افزایش بود، هند سکوت استراتژیک پیشه کرد و درخواست‌های فزاینده‌ای از قدرت‌های منطقه‌ای برای ایفای نقش تعیین‌کننده مطرح بود. از گفت‌وگوهای امنیتی تا مباحث تجارت و فن آوری‌های نوظهور، مهم‌ترین موضوع برای ترامپ این بود که چگونه پاکستان می‌تواند خود را نه تنها به عنوان یک شریک امنیتی در مبارزه با تروریزم، بلکه به عنوان یک بازیگر جدی اقتصادی و دیپلماتیک بازتعریف کند.
با در نظر داشتن اولویت آمریکا در منزوی ساختن ایران و دور نگه‌داشتن اسلام‌آباد از تهران، به نظر می‌رسد که نشست عاصم منیر با ترامپ نشانه‌ای از تغییر در چشم‌اندازهای استراتژیک باشد. پاکستان در پی افزایش اعتبار دیپلماتیک و مشارکت اقتصادی خود است، گرچه با توجه به چالش‌های امنیتی، اقتصادی و سیاسی، دستیابی به اهداف بلندمدت دشوار به نظر می‌رسد.
اهداف مهم عاصم منیر از واشنگتن چه بود؟
o همآهنگی در مبارزه علیه تروریزم از طریق تبادل اطلاعات امنیتی در مرزهای ایران و افغانستان
o تأمین امنیت پایگاه‌های اجاره‌ای آمریکا در پاکستان
o تعیین سرنوشت تجهیزات نظامی باقی‌مانده پس از خروج آمریکا از افغانستان
o از سرگیری گفت‌وگوها درباره ی کشمیر، دیپلماسی منطقه‌ای و همکاری اقتصادی
o حمایت از آمریکا در تسریع روند صلح میان ایران و اسرائیل
پاکستان چه مشوق‌هایی برای دونالد ترامپ دارد؟
پاکستان برای جلب حمایت ترامپ، اقدامات زیر را انجام داد:
• تسلیم‌دادن محمد شریف‌الله، طراح حمله انتحاری در فرودگاه کابل در آگوست ۲۰۲۱؛
• حمایت از دریافت جایزه ی نوبل صلح برای ترامپ؛
• اعلام حمایت از رهبری آمریکا در زمینه ی هوش مصنوعی و ایجاد ذخایر دیجیتال؛
• برگزاری نشست سرمایه‌گذاری معدنی برای شرکت‌های آمریکایی به ارزش ۶ تریلیون دلار؛
• اعلام آمادگی برای توافق تجاری بدون تعرفه؛
• هم¬کاری با نهاد مالی WLF مرتبط با خانواده ی ترامپ در حوزه هوش مصنوعی.
چالش‌های فراروی این اقدامات چیست؟
• حضور سرمایه‌گذاری آمریکایی در پروژه‌های وابسته به چین (CPEC) موجب نگرانی آمریکا است؛
• روایت پاکستان مبنی بر بی‌ضرر بودن همکاری با چین، کم تر مورد پذیرش آمریکا است؛
• بی‌اعتمادی عمیق به مقامات پاکستانی، به‌ویژه نظامیان.
• نتیجه گیری
با وجود پذیرایی گرم از عاصم منیر، پاکستان زیر فشار آمریکا به دلیل روابط با چین و ایران باقی خواهد ماند. هر چند همکاری امنیتی میان دو کشور ادامه دارد، اما شدت و جهت آن وابسته به اولویت های ژیوپولیتیک آمریکا در مهار چین و کنترل ایران است. افزایش فشارهای امنیتی، بی¬ثباتی سیاسی، بحران اقتصادی و حمایت از طالبان، چالش هایی هستند که موقعیت پاکستان را در سطح جهانی تضعیف می کنند و دستیابی به روابط استراتیژیک پایدار با آمریکا و چین را بسیار بعید می¬سازند.